Η γνωστική και συμπεριφορική προετοιμασία του μάρτυρα πριν και κατά την διάρκεια της δίκης: Συνεργασία ειδικού ψυχικής υγείας και δικηγόρου

Σημέλα Σ. Σιδηροπούλου. Ψυχολόγος, MSc c. Δικανικής Ψυχολογίας και Εγκληματολογικών Ερευνών, Λέκτορας Δικανικής Ψυχολογίας Παν. Sheffield
Στέφανος Τοπάλης. Δικηγόρος, LL.M. (Hd)

Οι μάρτυρες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του δικαστικού συστήματος. Με εξαίρεση τους ειδικούς μάρτυρες οι οποίοι καταθέτουν επιστημονικά δεδομένα, οι περισσότεροι που καλούνται να καταθέσουν σε μία δίκη ως μάρτυρες ζητούνται να παραθέσουν συγκεκριμένες πληροφορίες υπέρ ή κατά του κατηγορουμένου. Τόσο κατά την προεργασία της δικαστικής διαδικασίας όσο και κατά την διάρκεια της δίκης οι μάρτυρες αναμένονται να περιγράψουν με ευκρίνεια, διαύγεια και σταθερότητα δεδομένα που θα καταρτίσουν το δικαστικό σώμα ως προς την υπόθεση και θα το βοηθήσουν να οδηγηθεί σε μία απόφαση. Πώς όμως αντιμετωπίζει ένας μάρτυρας την δικαστική διαδικασία; Δεδομένου ότι οι μάρτυρες δεν είναι εξοικειωμένοι με το αυστηρό περιβάλλον των δικαστηρίων και το δικαστικό σύστημα, πώς εκλαμβάνουν την εμπειρία και πόσο αυτή τους χειραγωγεί κατά την κατάθεση; Η παρούσα μελέτη περιγράφει διάφορες ψυχολογικές επιρροές και κωλύματα που έχουν εντοπιστεί από τον δικηγορικό χώρο κατά την προετοιμασία και/ή κατά την κατάθεση του μάρτυρα στο δικαστήριο, καθώς και οι αντίστοιχες προτεινόμενες ψυχολογικές τεχνικές που προτείνονται για την επίλυσή τους.

 

Καλώντας τον μάρτυρα να συμμετάσχει στην διαδικασία

Οι μάρτυρες καλούνται από τους δικηγόρους να καταθέσουν αλλά αρνούνται ή συμμετέχουν χωρίς να προτίθενται να δώσουν την απαιτούμενη προσοχή στην ποιότητα της κατάθεσης τους (Gunther, 2008).

Η άρνηση συμμετοχής στην ακροαματική διαδικασία ή η υποτίμηση της αξίας της παρουσιάζονται ως συνειδητή ατομική επιλογή αλλά έχουν συνήθως κοινωνικό υπόβαθρο. Η άγνοια για το διαφορετικό από την καθημερινότητα του ατόμου σε συνδυασμό με την ανησυχία για κοινωνική κριτική επηρεάζουν την αυτοπεποίθηση του μάρτυρα για το κατά πόσο είναι σε θέση να ανταποκριθεί σε αυτό το καθήκον (Goodwin, Kukucka, & Hawaks, 2013). Ως αποτέλεσμα επιλέγει συνήθως την συμμόρφωση με την κοινωνικά αποδεκτή στάση (ενεργητική ή παθητική αποχή). Η αποδοτική συμμετοχή αυξάνεται όταν ο υποψήφιος μάρτυρας διαβεβαιώνεται ότι θα έχει όλη την δυνατή υποστήριξη, ενημέρωση και εκπαίδευση σε προσωπικό επίπεδο και τονιστεί η χρησιμότητα της μαρτυρίας του και οι επιπτώσεις στην υπόθεση από την απουσία του (Webster, 2009).

Προετοιμάζοντας τον μάρτυρα για την δίκη

Ο μάρτυρας προετοιμάζεται πριν την δίκη στο περιεχόμενο της κατάθεσης του. Κατά την επανάληψη των πληροφοριών της κατάθεσης εντοπίζονται ασάφειες, προβλήματα πειστικότητας και προβλήματα αξιοπιστίας συνήθως αποτέλεσμα του άγχους (Worthington, 1989).

 

Ο στόχος της προετοιμασίας του μάρτυρα δεν είναι να δημιουργηθεί μία ψευδής κατάθεση, αλλά να προβάρει ο μάρτυρας τις πληροφορίες που μπορεί να του ζητηθούν κατά την ακροαματική διαδικασία. Ο στόχος αυτός επιτυγχάνεται καλύτερα με την εκπαίδευση του μάρτυρα. Η εκπαίδευση πρέπει να περιλαμβάνει τον προσανατολισμό στην δικαστική αίθουσα (πιθανόν με επίσκεψη πριν την διαδικασία με σκοπό την εξοικείωση), την ενημέρωση για την διαδικασία και την προετοιμασία για το περιεχόμενο της κατάθεσης. Τα δύο τελευταία μέρη της εκπαίδευσης επιδιώκονται μέσω των οδηγιών και των εικονικών καταθέσεων (Boccaccini, 2002). Οι οδηγίες πρέπει να αφορούν την εμφάνιση και συμπεριφορά στο δικαστήριο. Οι εικονικές καταθέσεις (ζωντανές ή βιντεοσκοπημένες) γίνονται με ακροατήριο τον δικηγόρο ή/και ανεξάρτητο προσωπικό και θα πρέπει να έχουν σαν στόχο την απόδοση ανατροφοδότησης ως προς το σύνολο της κατάθεσης του μάρτυρα (εμφάνιση και περιεχόμενο). Το περιεχόμενο των εικονικών καταθέσεων θα πρέπει να περιστρέφεται γύρω από τον έλεγχο των ‘εθελοντικών’ πληροφοριών που κατατίθενται (σύνηθες σε μάρτυρες που εκδηλώνουν την γνωστική τους απειρία με μεγάλες αλυσίδες προτάσεων) και τον αυτοέλεγχο στην σαφήνεια και ακρίβεια των απαντήσεων, πράγμα το οποίο προσδίδει αίσθημα σταθερότητας στον μάρτυρα (Sharperson, 2011). Η συχνή επανάληψη των εικονικών καταθέσεων βελτιώνει την ποιότητα της μαρτυρίας.                      

Ο μάρτυρας κατά την διάρκεια της δίκης

Κατά την διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας ο μάρτυρας αγχώνεται, μπερδεύεται και κουράζεται (Worthington, 1989).

Η καθεαυτού μαρτυρία είναι πάντα αγχωτική για έναν μη ειδικό μάρτυρα. Αντιλαμβάνεται το περιβάλλον  ως εχθρικό και ψυχρό με επίκεντρο τον ίδιο. Το επίπεδο του άγχους καθώς και ο έλεγχος των αποτελεσμάτων του (μπέρδεμα και κούραση) εξαρτώνται κατά πολύ από την σωστή προετοιμασία πριν την δίκη. Ωστόσο, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να οριστούν τεχνικές χαλάρωσης και αυτοελέγχου πριν την δίκη έτσι ώστε κατά την διάρκειά της να μπορούν να αξιοποιηθούν. Παραδείγματα αυτών είναι το να μιλάει συνειδητά ο μάρτυρας αργά όταν νιώθει σωματικά συμπτώματα (πχ ταχυκαρδία, εφίδρωση ή/και ταχύπνοια λόγω άγχους), ή να φέρει πάνω του κάποιο αντικείμενο το οποίο σε καταστάσεις έντονου άγχους, να το ακουμπάει (Wheatcroft, Wagstaff, & Kebbell, 2004). Οι τεχνικές που θα καθοριστούν θα είναι ιδιαίτερα αποδοτικές αν δοκιμαστούν στις εικονικές καταθέσεις που πραγματοποιούνται κατά την προετοιμασία του μάρτυρα. Σε γνωστικό επίπεδο, ο μάρτυρας θα πρέπει να μπορεί να καταθέτει με αφηγηματική χροιά. Η αφηγηματική περιγραφή των γεγονότων όχι μόνο διευκολύνει τον μαρτυρά στο συναίσθημα κατά την κατάθεση, αλλά επίσης τον προσωποποιεί και τον εκπροσωπεύει (καθώς πάντα στην αφήγηση εμπεριέχεται κομμάτι του εαυτού μας) (Steinberg,  & Fromm, 2012). κατά την διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας να μπορεί να στηριχθεί στην εμπιστοσύνη που έχει ήδη χτιστεί με τον/τους δικηγόρους της υπόθεσης που στηρίζει. Τέλος, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να γνωρίζει ο μάρτυρας ότι στο πλαίσιο της ειλικρίνειας της διαδικασίας έχει την δυνατότητα να παραδεχθεί στο δικαστήριο το αίσθημα του άγχους λόγω της έλλειψης εξοικείωσης με την διαδικασία, αν και σπάνια χρειάζεται να το επικαλεστεί.

 

Τα παιδιά και η δικαστική διαδικασία

Η παιδική μαρτυρία είναι μερικές φορές αναπόφευκτη. Αλλά ποτέ δεν ξέρεις πώς να προετοιμάσεις σωστά ένα παιδί να καταθέσει, ποιες πληροφορίες μπορείς να αξιοποιήσεις, ή τις αντιδράσεις του κατά την ακροαματική διαδικασία (Stolzenberg, & Pezdek, 2013).

Στις υποθέσεις που η παιδική μαρτυρία είναι αναπόφευκτη, ο δικηγόρος έχει να αντιμετωπίσει ποικιλία από ηθικούς και πρακτικούς προβληματισμούς: ποιός είναι ο κατάλληλος τρόπος να επικοινωνήσει με το συγκεκριμένο παιδί, πώς θα προετοιμάσει το παιδί για κατάθεση, ποιές από τις πληροφορίες που δίνει είναι αληθείς και ποιες φαντασιακές, πόσο μπορεί να στηριχθεί στο παιδί κατά την διαδικασία; Το παιδί-μάρτυρας μπορεί να κάνει μία ιδιαίτερα αποδοτική και αξιόπιστη κατάθεση μέσω ημι-δομημένων συζητήσεων απευθείας από με δικηγόρους ή με την διαμεσολάβηση ανεξάρτητου ειδικού που αναλαμβάνει να θεμελιώσει την απαραίτητη σχέση εμπιστοσύνης με το παιδί και να συλλέξει τις χρήσιμες πληροφορίες διασφαλίζοντας παράλληλα την ψυχική ισορροπία του παιδιού (Krähenbühl, 2011).

 

Η προετοιμασία του μάρτυρα στο Ελληνικό Σύστημα Δικαιοσύνης

Δεν υπάρχουν οργανωμένες προτάσεις για την προετοιμασία των μαρτύρων στην Ελληνικό Σύστημα Δικαιοσύνης.

Στον κλάδο της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής υπάρχουν εκατοντάδες έρευνες που έχουν άμεση ή έμμεση απήχηση στον δικαστικό χώρο. Απαραίτητη προϋπόθεση για την διερεύνηση των μοντέλων προετοιμασίας μαρτύρων και την αποδοτικότητά τους είναι η στενή συνεργασία ανάμεσα στον ειδικό ψυχικής υγείας και τον δικηγόρο

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Boccaccini, m. t. (2002). What do we really know about witness preparation? Behavioral Sciences and the Law, 20, 161-189

Gunther, M. (2008). The witness’s exomosia in Athens. Classical Quarterly, 58, 56-68

Goodwin, K. A., Kukucka, J. P., & Hawaks, I. M. (2013). Co-witness confidence, conformity, and eyewitness memory: An examination of normative and informational social influences. Applied Cognitive Psychology, 27, 91–100

Krähenbühl, S. (2011). Effective and appropriate communication with children in legal proceedings according to lawyers and intermediaries. Child Abuse Review, 20, 407–420

Sharperson, K. (2011). Deposition and witness preparation tips learned from the office. Minority Trial Lawyer, 10, 18-21

Steinberg, A., & Fromm, L. (2012). The use of narrative and persuasion in the child forensic psychiatric report and testimony. Journal of Psychiatry & Law, 40, 23-41

Stolzenberg, S. & Pezdek, K. (2013). Interviewing child witnesses: The effect of forced confabulation on event memory. Journal of Experimental Child Psychology, 114, 77-88

Webster, A. (2009). Horncastle v R: Statements from witnesses absent at trial. International Journal of Evidence & Proof, 13, 324-329

Wheatcroft, J. M., Wagstaff, J. F., & Kebbell, M. R. (2004). The influence of courtroom questioning style on actual and perceived eyewitness confidence and accuracy. Legal and Criminological Psychology , 9, 83–101

Worthington, I. (1989). The duration of an Athenian political trial. Journal of Hellenic Studies , 109, 204-207