Στάση  μαρτύρων  στο  δικαστήριο  σε  σχέση  με  την  αυτοπαρουσίαση  τους : Μία θεματική ανάλυση

 

Περίληψη

Η  εξέταση   μαρτύρων  ανταποκρίνεται  στην  αρχή  της δίκαιης δίκης, σύμφωνα  με το άρθρο  6, παρ.1  της  ΕΣΔΑ  και  αποσκοπεί  στην  επιβολή  του δικαίου. Αντικείμενο  της  παρούσας  έρευνας  αποτελεί η  στάση  των  μαρτύρων  στο  δικαστήριο σε  σχέση  με  την  αυτοπαρουσίαση  τους.  Μέσω  της  μεθόδου  της  άμεσης  παρατήρησης, καταγράφηκαν  συμπεριφορές  και αντιδράσεις  μαρτύρων  κατά την  διάρκεια των  καταθέσεων  τους, στα Δικαστήρια  Θεσσαλονίκης.  Από την  ανάλυση  των  δεδομένων με την  μέθοδο της  θεματικής  ανάλυσης,  προέκυψαν  3  θέματα 6  υποθέματα. Τα θέματα που προέκυψαν είναι η αυτοπαρουσίαση μαρτύρων μέσω  κινήσεων σώματος, η αυτοπαρουσίαση μαρτύρων μέσω λεκτικής περιγραφικότητας και  η αυτοπαρουσίαση μαρτύρων μέσω  συναισθηματικών  μηχανισμών άμυνας.  

 

Εισαγωγή

Ο τρόπος με  τον  οποίο  οι  μάρτυρες  παρουσιάζουν  τον  εαυτό  τους  στην  αίθουσα  του  δικαστηρίου, επηρεάζει  σημαντικά  τον  βαθμό  πειστικότητάς  τους. Τόσο  η  λεκτική  αυτοπαρουσίαση  όσο και οι μη λεκτικές συμπεριφορές, συμβάλλουν  στην  αξιοπιστία του  μάρτυρα (Brodsky, 2009).  

Μάλιστα, σύμφωνα με έρευνα, η αντίληψη περί αξιοπιστίας ενός  μάρτυρα, επηρεάζεται από τα κοινωνικά στερεότυπα περί κατάλληλης συναισθηματικής  έκφρασης (Kaufmann, Drevland, Wessel, Overskeid & Magnussen, 2002). Για παράδειγμα, όταν ο μάρτυς μιλά με νευρικότητα, μειώνονται οι πιθανότητες να θεωρηθεί η μαρτυρία του αξιόπιστη. Επομένως, όταν οι  μάρτυρες παρουσιάζουν τον εαυτό τους  με τρόπο που συνάδει με το κοινωνικό γίγνεσθαι, αυξάνονται οι πιθανότητες να θεωρηθούν  βάσιμα τα λεγόμενά τους.

Συνεπώς  τίθενται ερωτήματα  για τον τρόπο που παρουσιάζουν οι μάρτυρες  των  εαυτό  τους  στο  δικαστήριο  και  πως  αυτή η παρουσίαση μπορεί να επηρεάσει  την  έκβαση  της  εκάστοτε  δίκης. 

Έρευνα έχει δείξει, ότι δεν υπάρχει δυνατή συσχέτιση ανάμεσα στο βαθμό αυτοπεποίθησης  ενός  αυτόπτη μάρτυρα και  της  ακρίβειας  των  λεγομένων  του  κατά τη διάρκεια  της κατάθεσής  του (Kassin, 1985).

Επίσης, σύμφωνα  με  έρευνες, οι  μνήμες  αυτοπτών μαρτύρων  είναι  ευαίσθητες  σε  σφάλματα ανακατασκευής (Robinson, Johnson, Herndon, 1997). Όταν κάποιος γίνεται αυτόπτης μάρτυρας ενός εγκλήματος,  τρείς  στοιχεία  επηρεάζουν τη μαρτυρία του: α) Διάρκεια: Όσο περισσότερο διαρκέσει το γεγονός, τόσο καλύτερη θα είναι η ανάμνησή του. Έχει αποδειχθεί (Kuehn, 1974) ότι τα γεγονότα που προσλαμβάνει κανείς κατά την ημέρα ή κατά τη διάρκεια της νύχτας είναι αυτά που διατηρούνται περισσότερο στη μνήμη, σε αντίθεση με όσα συμβαίνουν στο μισοσκόταδο. Επίσης, οι άνθρωποι έχουν την τάση να υπερεκτιμούν το χρόνο που διήρκησε ένα γεγονός (Loftus, Schooler, Boone, & Kline, 1987). β) Βία: Οι αυτόπτες μάρτυρες θυμούνται καλύτερα ένα μη βίαιο γεγονός σε σχέση με ένα βίαιο (Clifford & Hollin, 1981).  Η έντονη βία σε ένα γεγονός, που ξεπερνά το μέτριο επίπεδο διέγερσης, εγείρει έντονα συναισθήματα άγχους και αγωνίας με αποτέλεσμα να επέρχονται κενά μνήμης. γ) Φαινόμενο «Εστίασης στο Όπλο»: Έρευνες δείχνουν (Steblay, 1992) ότι, όταν σε ένα έγκλημα γίνει χρήση όπλου, οι μάρτυρες εστιάζουν την προσοχή τους στο όπλο παρά στα άλλα στοιχεία του εγκλήματος. Το όπλο  προκαλεί φόβο και επομένως, τραβάει περισσότερο την προσοχή, αποσπώντας την από άλλα στοιχεία (Loftus & Zanni, 1975). Αυτό προκαλεί  μειωμένη  ικανότητα του  μάρτυρα ή του θύματος, να κωδικοποιήσει άλλες  λεπτομέρειες (περιβάλλον, δράστη).

Έρευνες δείχνουν ότι,  κατά το στάδιο της διατήρησης του ερεθίσματος – πληροφορίας στη μνήμη, το χρονικό διάστημα από τότε που συνέβη το γεγονός μέχρι την κατάθεση γι’ αυτό παίζει ιδιαίτερο ρόλο για τη μνημονική ανάκληση (Shepherd, Ellis, & Davies, 1982). Όσο μεγαλύτερος είναι χρόνος που μεσολαβεί, τόσο μικρότερη η ακρίβεια της κατάθεσης εξαιτίας της παρεμβολής νέων πληροφοριών στη μνήμη (Ellis, 1984). Ο χρόνος δρα απωθώντας παλαιότερες παραστάσεις προς το υποσυνείδητο.

Κατά το στάδιο της ανάκλησης και της ανάσυρσης, ο τρόπος υποβολής των ερωτήσεων στους αυτόπτες μάρτυρες επηρεάζει το τι θα θυμηθούν. Κατά τους Loftus και Palmer (1974), αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι παραπειστικές ερωτήσεις επαναδομούν τη μνήμη. Το άτομο δηλαδή εκλαμβάνει υποσυνείδητα το περιεχόμενο της ερώτησης ως δεδομένο και το τοποθετεί στη θέση των αληθινών γεγονότων (Loftus, Miller & Burns, 1978). Το φαινόμενο  των  ψευδών  αναμνήσεων (False Memory Syndrome),  αναφέρεται  στην  ανάκληση  γεγονότων που στην πραγματικότητα  δεν  έχουν  συμβεί.   Ένα βασικό ερώτημα το οποίο προκύπτει  είναι  το εξής: Εφόσον  ψευδείς  αναμνήσεις μπορούν  αποδεδειγμένα να κατασκευάζονται  και  να  ενσωματώνονται  σε  δικαστικές  μαρτυρίες,  πόσο  αξιόπιστες  μπορεί να είναι  οι  καταθέσεις  των  μαρτύρων  και πόσο  μπορούν οι δικαστές, κυρίως σε υποθέσεις δίχως  απτά στοιχεία, να βασίζονται σε αυτές;  (Loftus & Greene, 1980).

Οι έρευνες  που  έχουν διεξαχθεί  για το εν λόγο θέμα, είναι  περιορισμένες στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Η πλειοψηφία των ερευνών επικεντρώνεται στο πως επηρεάζουν οι μάρτυρες μέσω των καταθέσεών τους την έκβαση της εκάστοτε υπόθεσης. H παρούσα έρευνα επιχειρεί επομένως να συμπληρώσει το κενό που υπάρχει στην υπάρχουσα ελληνική βιβλιογραφία, αναφορικά με την στάση των μαρτύρων στο δικαστήριο σε σχέση με την αυτοπαρουσίαση τους και να συμβάλλει στην διεξαγωγή περαιτέρω ερευνών για το θέμα αυτό.

 

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 

Δείγμα

Το  δείγμα αποτελείται από μάρτυρες σε δίκες, οι οποίες παρακολουθήθηκαν. Οι  μάρτυρες  ήταν ενήλικες άνδρες  και γυναίκες, που κλήθηκαν να καταθέσουν ως μάρτυρες  κατηγορίας, μάρτυρες  υπεράσπισης ή ως αυτόπτες μάρτυρες. Ως  επί το πλείστον, οι  άνδρες μάρτυρες  που  κλήθηκαν  να καταθέσουν  στις  εν  λόγω  δίκες, υπερτερούσαν  αριθμητικά από τις  γυναίκες μάρτυρες. 

 

Στρατηγική  Συλλογής Δεδομένων    

Τα δεδομένα συλλέχθηκαν συνολικά  από 15  δίκες στα Δικαστήρια Θεσσαλονίκης, δίκες  ενώπιων του  Πταισματοδικείου και  του  Πλημμελειοδικείου. Για  την  ανάλυση των  δεδομένων  επιλέχθηκε  η  θεματική ανάλυση, μια μέθοδος η οποία χρησιμοποιείται ευρέως στην ποιοτική έρευνα. Θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική για τον νέο ερευνητή, καθώς παρέχει βασικές δεξιότητες που είναι χρήσιμες και για τη διεξαγωγή πιο εξειδικευμένων προσεγγίσεων ποιοτικής ανάλυσης (Clarke, Braun & Hayfield, 2015).

 

 

Ανάλυση

 Από  την  ανάλυση των  παρατηρήσεων  αναφορικά με την  στάση  των  μαρτύρων  στο Δικαστήριο, σε  σχέση με  την  αυτοπαρουσίαση  τους, προέκυψαν  3  θέματα  και 6  υποθέματα.

ΘΕΜΑΤΑ	ΥΠΟΘΕΜΑΤΑ
Αυτοπαρουσίαση μαρτύρων μέσω κινήσεων σώματος	Υπερέκδηλη αυτοπαρουσίαση μέσω κινήσεων σώματος   Περιοριστική αυτοπαρουσίαση μέσω κινήσεων σώματος
Αυτοπαρουσίαση μαρτύρων μέσω Λεκτικής Περιγραφικότητας	Έντονη Λεκτική Περιγραφικότητα Λακωνική Λεκτική Περιγραφικότητα
Αυτοπαρουσίαση μαρτύρων μέσω συναισθηματικών μηχανισμών άμυνας	Θετικές  Εναλλαγές  Συναισθημάτων  Έντονα Αρνητικά Συναισθήματα

 

ΘΕΜΑ  1:  Αυτοπαρουσίαση  μαρτύρων  μέσω  κινήσεων  σώματος

Στις  περισσότερες  δίκες  που  παρακολούθησε  η  ερευνήτρια,  οι  μάρτυρες  χρησιμοποιούσαν  την  γλώσσα  του  σώματός  τους  κατά  τη  διάρκεια  των  καταθέσεών  τους. Η γλώσσα του σώματος αποκωδικοποιεί  συναισθήματα μαρτύρων. Όταν οι  ένορκοι  ρωτούνται τι  είναι  αυτό  που κάνει ένα μάρτυρα να φαίνεται  αξιόπιστος, η απάντηση ¨η γλώσσα του σώματος¨, εμφανίζεται  πιο  συχνά από τις υπόλοιπες  επιλογές (Dimitrius, Mazzarella, 2008). Με άλλα λόγια, οι  άνθρωποι «ακούν» με τα μάτια (Simon&Schuster, 2009).

 

 Υπερέκδηλη αυτοπαρουσίαση  μέσω κινήσεων σώματος

Οι  κινήσεις  του  σώματος  των  μαρτύρων  είναι  ιδιαίτερα  έντονες,  γεγονός  το                   οποίο  υποδηλώνει: α) Έντονη συναισθηματική φόρτιση.  « Όταν η Εισαγγελέας ζητά περαιτέρω επεξηγήσεις, ο μάρτυς κινεί έντονα τα χέρια του, υψώνει τη φωνή του και ακούγεται εξουθενωμένος (1^η δίκη),  β)  Ύπαρξη άγχους. « Στην αρχή η φωνή του τρέμει. Στην πορεία κινεί εντόνως  τα  χέρια  του και το πρόσωπό του εκφράζει κούραση και απελπισία (1^η δίκη).   Κωδικοί:  τρέμουλο, κούραση, απελπισία, εξουθένωση.

 

Περιοριστική  αυτοπαρουσίαση  μέσω  κινήσεων  σώματος 

Ορισμένοι  μάρτυρες  δεν  κινούσαν  καθόλου  τα  χέρια  τους.  Σε μία περίπτωση ο μάρτυρας  καθ’ όλη τη  διάρκεια  της  κατάθεσής  του, είχε  τα  χέρια  του  σταυρωμένα (δείγμα άμυνας). Σε  μία  άλλη  περίπτωση (6^η Δίκη), ένας  μάρτυρας δεν κινούσε  καθόλου  τα  χέρια και  προς  το  τέλος  της  Δίκης  τα  τοποθέτησε στη μέση  του (δείγμα κούρασης).

«Όταν περιγράφει τα γεγονότα δεν κινεί καθόλου τα χέρια του» (6^η δίκη).   Κωδικοί:  Ακινησία, Άμυνα, Κούραση.

 

ΘΕΜΑ  2:  Αυτοπαρουσίαση μαρτύρων  μέσω  Λεκτικής  Περιγραφικότητας

 Έντονη  Λεκτική  Περιγραφικότητα

Οι  μάρτυρες  είναι  σε  θέση να περιγράψουν  διεξοδικά και με σαφήνεια  τα  γεγονότα  που  υπέπεσαν  στην  αντίληψή  τους,  διευκολύνοντας  την  παρατηρήτρια  στην  καταγραφή των  υποθέσεων (4^η,6^η,10^η   δίκη).

« Έλαβα καταγγελίες  για καταπάτηση και το 2013  συνέταξα  τοπογραφικό έγγραφο για αυτές τις καταπατήσεις…..» (10^η δίκη). Κωδικοί: Σαφήνεια, γλαφυρότητα, παρρησία λόγου.

 

Λακωνική  Λεκτική  Περιγραφικότητα

Ορισμένοι  μάρτυρες  δυσκολεύονται  στην  παρουσίαση  των  γεγονότων, απαντώντας  είτε μονολεκτικά στις  ερωτήσεις  των  διαδίκων και  της  έδρας, είτε χρησιμοποιώντας  μικρές  προτάσεις (8^η, 9^η Δίκη).

 «Δεν θυμάμαι ημερομηνία αδειοδότησης σκάφους. Όλα τα στοιχεία      φαινόντουσαν  εντάξει» (8^η δίκη). Κωδικοί: Μονολεκτικές Απαντήσεις, Ασάφεια.

 

 

 

ΘΕΜΑ  3:  Αυτοπαρουσίαση  μαρτύρων  μέσω  συναισθηματικών   μηχανισμών   άμυνας

Θετικές  Εναλλαγές  Συναισθημάτων

Η  ερευνήτρια παρατήρησε  ότι  στην  πλειονότητα  των  Δικών που παρευρεθεί, οι μάρτυρες, ενώ  στην αρχή της  Δίκης  μιλούσαν  με φόβο και  ανασφάλεια, στην  πορεία  της  Δίκης αποκτούσαν αυτοπεποίθηση. Αυτό φαινόταν τόσο στον  τόνο  της   φωνής  τους,  όσο και  στις  κινήσεις  του  σώματός  τους (1^η Δίκη). «Ενώ στην αρχή της κατάθεσής του φαίνεται φοβισμένος και ανασφαλής, στην πορεία αλλάζει διάθεση και μιλά με αυτοπεποίθηση». Κωδικοί: χαμηλός/υψηλός  τόνος φωνής, ακινησία/κίνηση χεριών, φόβος, ανασφάλεια, αβεβαιότητα/σιγουριά.

 

Έντονα Αρνητικά  Συναισθήματα

Σε  ορισμένες  Δίκες, οι  μάρτυρες  αυτοπαρουσιάζονται  καθ’ όλη  την διάρκεια  της  κατάθεσής  τους,  υπερβολικά  φοβισμένοι  έως  και  τρομοκρατημένοι. Αδυνατούν  λόγω  των  έντονων  αρνητικών  συναισθημάτων  που  βιώνουν, να  μιλήσουν  με σαφήνεια  και  να  προσδώσουν  μία  ολοκληρωμένη  εικόνα  των  γεγονότων. « Ο μάρτυς μιλά χαμηλόφωνα και φοβισμένα. Ο τόνος της φωνής του μαρτυρεί τα συναισθήματα του (6^η Δίκη). Κωδικοί: φόβος, κούραση, απελπισία, χαμηλός τόνος και τρέμουλο φωνής,  ακινησία χεριών.  

 

 

Συζήτηση

Η θεματική ανάλυση των  δεδομένων  αναφορικά με τη στάση των μαρτύρων  στο  δικαστήριο  σε σχέση με την  αυτοπαρουσίαση τους, επέτρεψε την εξαγωγή  ορισμένων  συμπερασμάτων. Καταρχήν καθίσταται σαφές, από τις δίκες στις οποίες ήταν παρούσα η ερευνήτρια στα δικαστήρια της Θεσσαλονίκης, ότι οι μάρτυρες αυτοπαρουσιάζονται μέσω των κινήσεων του σώματός τους, της λεκτικής περιγραφικότητας και των συναισθηματικών μηχανισμών άμυνας. Η πλειονότητα των μαρτύρων βιώνει έντονα αρνητικά συναισθήματα, όπως φαίνεται από τον χαμηλό τόνο φωνής, την δυσκολία έκφρασης και την αδυναμία να χρησιμοποιήσουν την γλώσσα του σώματός τους για να εκφραστούν.

Επιπρόσθετα, τα αποτελέσματα έδειξαν πως στην πλειονότητα των δικών, οι εναλλαγές των συναισθημάτων των μαρτύρων,  ήταν έντονες κατά την διάρκεια των καταθέσεών τους. Η μεταπήδηση από τον φόβο και την αβεβαιότητα στην αυτοπεποίθηση και  στην σαφήνεια, ήταν συχνό  φαινόμενο. Αυτή η εναλλαγή των συναισθημάτων συνάδει με την γλώσσα του σώματός τους. Την ακινησία των χεριών και τον χαμηλό τόνο φωνής, διαδέχονταν η έντονη κίνηση των χεριών και οι υψηλοί τόνοι. Αυτό υποδηλώνει πως  δεν υπάρχει σταθερότητα στο τρόπο με τον οποίο αυτοπαρουσιάζεται  ένας  μάρτυρας στο Δικαστήριο.

Αναμφίβολα, η αλληλοδιαδοχή  των συναισθημάτων επηρεάζει τη στάση  και εν γένει τη γλώσσα του σώματος των μαρτύρων.  Άρα ο  τρόπος  με  τον  οποίο ένας  μάρτυρας θα  παρουσιάσει τον  εαυτό του σε  μία  δίκη, εξαρτάται από την συναισθηματική  κατάσταση στην  οποία  βρίσκεται κατά  τη  διάρκεια της  κατάθεσής  του. Επομένως, η παρούσα έρευνα αποσκοπεί, μέσω των  πληροφοριών που παρέχει, να καλύψει το κενό που υπάρχει στην ελληνική βιβλιογραφία, για  τον τρόπο με τον οποίο οι μάρτυρες παρουσιάζουν  τον  εαυτό  τους  στο  δικαστήριο.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Brodsky, L. S.(2009). Principles and Practise of Trial Consultation. Guilford Press, 54-55.

 

Clifford, B. R., & Hollin, C. R. (1981). Effects of the type of incident and the number of perpetrators an eyewitness memory. Journal οf Applied Psychology, 66, 364- 370.

 

Dimitrius, J. Ε, Mazzarella P. W.(2008). Reading  people: How to Understand People and  Predict Their Behaviour-Anytime, Anyplace. New York Times.

 

Ellis, H. D. (1984). Practical aspects of face memory. In G. L. Wells & E. F. Loftus (Eds.), Eyewitness testimony: Psychological perspectives. Cambridge: Cambridge University Press.

 

Ίσαρη, Φ. & Πουρκός, Μ.(2015). Ποιοτική Μεθοδολογία  Έρευνας. Εφαρμογές στην Ψυχολογία και στην εκπαίδευση, 126-130.

 

Kaufmann, G., Drevland C.G., Wessel E., Overskeid G., Magnussen S.(2002). The importance of  being earnest: Displayed emotions and witness credibility. Wiley Online Library. 

 

Kassin, M. S.(1985). Eyewitness Identification: Retrospective  Self-Awareness and the Accuracy-Confidence Correlation. Journal of Personality and Social Psychology,4, 878-893.

 

Kuehn,L.(1974). Looking down a gun barrel: person perception and violent crime. Perceptual and Motor Skills, 39(1), 159-164.

 

Loftus, E. F., Miller, D. G., & Burns, H. J. (1978). Semantic integration of verbal information into a visual memory. Journal of Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 4(1), 19-31.

 

Loftus, E. F., Schooler, J. W., Boone, S. M., & Kline, D. (1987). Time went by so slowly: overestimation of event duration by males and females. Applied Cognitive Psychology, 1, 3-13.

 

Loftus, E. F., & Zanni, G. (1975). Eyewitness testimony: The influence of the wording of a question. Bulletin of Psychonomic Society, 5, 19-31.

 

Loftus,E. F.,Greene, E. (1980). Warning: Even memory for faces may be contagious. Law and Human Behavior 4, 323.

 

Shepherd, J. W., Ellis, H. D., & Davies, G. M. (1982). Identification evidence. Aberdeen, Great Britain: Aberdeen University Press.

 

Simon & Schuster.(2009). The  Five  Essential  People  Skills. How to Assert Yourself, Listen to Others, and Resolve Conflicts. Dale  Carnegie  Training.

 

Steblay, N. M. (1992). A meta-analytic review of the weapon focus effect. Law and Human Behavior, 16(4), 413-424.